Fanny's factcheck: Hoe spreken we met mensen van de toekomst?
Indien we ons radioactief afval veilig onder de grond bergen, hoe zorgen we ervoor dat er honderdduizend jaar later niet iemand per ongeluk met dat afval in aanraking komt? Hoe weten zij dan nog wat er juist onder de grond zit? Hoe houden we het in het nucleair geheugen? De nieuwste Kiekeboesstrip ‘Uranium-235’ stipt hier een belangrijke uitdaging aan in het langetermijnbeheer van radioactief afval.
© In samenwerking met De Standaard Uitgeverij. Alle prenten en verhaallijnen behoren hen toe.
Momenteel kiezen alle diepe of geologische berging om hun hoogradioactief afval veilig te beheren. Dit betekent dat het afval voor honderdduizenden jaren diep onder de grond wordt geborgen. Veilig afgezonderd van mens en milieu, in rots of kleilagen.
Lees meer over hoogradioactief afval in Factcheck #5:
Bergen we ons radioactief afval 400 meter onder de grond?
In deze factcheck gaan we in op het vraagstuk over het nucleaire geheugen. Hoe informeren we de mensen van de toekomst? In België is NIRAS, de Nationale instelling voor radioactief afval en verrijkte splijtstoffen, verantwoordelijk voor het afvalbeheer, en dus ook voor het bewaren van kennis en geheugen over dit afval. Vandaag worden er in België al belangrijke stappen genomen om het nucleaire geheugen in verband met radioactief afval te bewaren.
Denk bijvoorbeeld maar aan Tabloo, het bezoekers-en communicatiecentrum dat NIRAS in samenwerking met de lokale gemeenschap en de partnerschappen MONA en STORA bouwde in Dessel. De uitdaging om die kennis gedurende honderdduizenden jaren te bewaren is echter complex, en er moet nog heel wat onderzocht en beslist worden. Wereldwijd bestuderen veel wetenschappers daarom dit vraagstuk, ook onze sociale wetenschappers in het onderzoekscentrum SCK CEN.
Wist je dat ... deze factcheck bestudeert hoe we best met mensen in de toekomst communiceren, maar je ook helemaal de andere kant kan uitgaan? Je kan beslissen om beslissen om helemaal niets te communiceren en zo alle herinneringen proberen uit te wissen. Alles grondig afsluiten en vergeten. Indien vergeten, is er ook geen aanleiding dat toekomstige generaties gaan graven. Kijk maar naar de piramides die aangezet hebben tot alles ondersteboven te keren, dat was ook niet de bedoeling van de Egyptische bouwheren.
Tijd & taal
”Hebban olla uogala nestas hagunnan hinase hic enda thu uuat unbidan uue nu”. De kans is klein dat je onmiddellijk begrijpt wat hier geschreven staat. Nochtans is dit Nederlands. Of althans het Nederlands van de 11de eeuw. Vandaag zouden we dit schrijven als “Alle vogels zijn aan hun nesten begonnen, behalve ik en jij – waarop wachten we nu?”.
Taal verandert dus, en snel. Na 1000 jaar is het nog amper verstaanbaar. Welke taal moeten we dan gebruiken om onze verre afstammelingen te informeren over radioactief afval? Enkel vertrouwen op taal is niet voldoende, daar zijn wetenschappers het alvast over eens. Dus moeten we zoeken naar andere oplossingen, zoals het gebruik van tekeningen en illustraties.
Wist je dat ... in de jaren ‘90 verschillende Amerikaanse teams van wetenschappers en kunstenaars aan plannen werkten voor langetermijncommunicatie voor een berging van radioactief afval in New Mexico? Sommigen wilden vooral wijzen op de mogelijke gevaren van deze plaats van berging. Een van de voorstellen was om op de site zelf kunstwerken of structuren aan te brengen die mensen moesten waarschuwen voor mogelijk gevaar, zoals grote pinnen uit de grond om toekomstige generaties af te schrikken.
Vergankelijke materialen
Wanneer we denken aan het bewaren van informatie, zijn we geneigd om te denken dat de informatie die we vandaag opslaan ongewijzigd wordt doorgegeven aan mensen in de (verre) toekomst.
Tijdscapsules zijn een typisch voorbeeld: vandaag de dag worden geregeld oude kistjes of dozen met briefjes, kleine voorwerpen of postkaarten gevonden die onze voorouders bewust hebben bewaard om ons een idee te geven van het leven in hun tijd. De vraag is natuurlijk of de informatie nog leesbaar en begrijpbaar zal zijn wanneer de capsule geopend wordt na duizenden jaren.
Een voorbeeld? Neem een floppy disk, de meeste mensen kennen het enkel nog als icoontje om een bestand op je computer op te slaan. Nochtans was dit tientallen jaren geleden dé gegevensdrager bij uitstek. Probeer vandaag eens een computer te vinden die nog een floppy disk kan lezen…
Het is dus niet enkel zaak om te kiezen of we taal, dan wel tekeningen gaan gebruiken. Het materiaal moet ook bestand zijn tegen de tand des tijds.
Wist je dat ... aan boord van de ruimtevaarttuigen Voyager 1 en 2 zich ook een soort tijdscapsule bevindt? Die tijdscapsule kent ongeveer dezelfde uitdagingen. ‘The Golden Record’ aan boord is een vergulde koperen schijf, vergelijkbaar met een grammofoonplaat. De schijf bevat geluiden en afbeeldingen, met onder andere begroetingen in 55 talen. Het ambitieuze doel is een universele boodschap versturen naar eventuele buitenaardse wezens. Een ambitie die in vele aspecten lijkt op informatie doorgeven aan onze nakomelingen binnen honderdduizenden jaren…
Actief doorgeven van informatie
De vergankelijkheid van taal en gegevensdragers kunnen we aanpakken door de informatie continu aan te passen aan nieuwe talen, of over te zetten op nieuwe gegevensdragers. Dit vraagt een actieve inbreng van mensen in de toekomst. Hoe kunnen we dit garanderen?
Eén concrete oplossing is er niet. Een belangrijke denkpiste hierbij is wel dat cultuur een belangrijke rol speelt in het levend houden van een boodschap. En hoe kan je iets inbedden in een cultuur? Juist, door kunst, verhalen, religie, rituelen…
Er werden al ideeën geopperd, zoals ...
-
Atomic Priesthood
Eén van de voorbeelden die tot nadenken stemt, al is het niet realistisch, is het idee van Thomas Sebeo om een “Atomic Priesthood” op te richten: een priesterorde op de bergingssite die verantwoordelijk is voor het doorgeven van kennis. Het succes van dit initiatief ligt dan vooral in het creëren van rituelen en tradities die ervoor zorgen dat mensen ontmoedigd worden om een bergingssite te betreden. Dit idee is nooit bedoeld als concrete aanbeveling, maar geeft goed weer hoe belangrijk én moeilijk het is om iets in te bouwen in een cultuur.
-
The Ray Cat Solution
Een nog gekker idee komt van twee filosofen, Françoise Bastide en Paolo Fabbri. Zij wilden stralende katten kweken, die van kleur veranderen telkens ze in de buurt komen van radioactief materiaal. Hiermee wilden ze, net zoals bij de priesterorde, legenden en mythes creëren die zouden overleven via gedichten, schilderijen en muziek. De boodschap: “Zie je een kat van kleur veranderen, maak dat je weg komt!”
Welke informatie bewaren?
Stel dat we de ideale oplossing gevonden hebben om informatie door te geven, om te spreken met mensen van de toekomst. Dan nog rest ons de uitdaging om te beslissen welke informatie we willen bewaren.
Moeten mensen in de toekomst weten waar exact ons radioactief afval geborgen is? En welk afval er ligt? En wat dan indien sommigen hier misbruik van willen maken?
Moet gewoon alles bewaard worden wat we weten over het beheer van radioactief afval? Is dat zelfs mogelijk, gezien de gigantische omvang van alle rapporten, wetenschappelijke publicaties, beleidsdocumenten, en andere informatie die we al geproduceerd (en in sommige gevallen reeds verloren) hebben? Of moeten we eerder inzetten op algemene informatie?
De beste aanpak ligt waarschijnlijk in het bewaren van verschillende informatie voor verschillende doelpublieken. Meer gedetailleerde beschrijvingen voor verantwoordelijke actoren op de kortere termijn, meer algemene boodschappen voor mensen in de verdere toekomst.
Conclusie
Het bewaren van informatie over radioactief afval is dus een stuk complexer dan je misschien op het eerste zicht zou denken. De tekeningen in de Kiekeboes-strip volstaan dus niet! Taalkundigen, antropologen, sociologen, archeologen, beleidsmakers, maar ook kunstenaars en schrijvers denken daarom al decennia lang na over hoe deze uitdaging aan te gaan.
Vandaag de dag zijn internationale experts vooral van mening dat er gebruik moet gemaakt worden van verschillende manieren om informatie over radioactief afval te bewaren voor de toekomst.
Twee manieren
-
Hierbij maken we gebruik van tijdscapsules, kunstwerken, of boven-en ondergrondse markeringen van bergingssites,
-
Dit is een meer actieve vorm van communicatie waarbij boodschappen en gegevensdragers doorgegeven worden van de ene generatie naar de andere, bijvoorbeeld door middel van musea, archieven, onderwijs en culturele activiteiten.
De experten pleiten ook om verschillende soorten van informatie te bewaren, voor een verschillend doelpubliek. Gaande van erg algemene boodschappen tot gedetailleerde beschrijvingen van het radioactief afval en hoe het geborgen is. Belangrijke informatie in de “Key Information File (KIF)” wordt zelfs best op verschillende plaatsen bewaard.
Door verschillende en overlappende manieren van informeren te gebruiken, wordt de kans groter dat sommige boodschappen over de langere termijn kunnen doorgegeven worden. Het maakt dan immers minder uit als één of enkele initiatieven met der tijd zouden verdwijnen. Maar uiteindelijk zal natuurlijk enkel de toekomst kunnen uitwijzen wat al dan niet gewerkt heeft zoals wij het verwacht hadden.
Tabloo verankert het nucleair geheugen
In Tabloo werken we actief aan het doorgeven van kennis over radioactiviteit en radioactief afval en willen we de herinnering aan de toekomstige berging levend houden. Om dat te realiseren, is een maatschappelijk draagvlak nodig en zijn de partnerschappen, STORA en MONA heel belangrijk. Zij stonden mee aan de wieg van Tabloo.
- Tabloo is een communicatiecentrum waar via een expo, workshops en in het Laboo de kennis over radioactiviteit en de berging van radioactief afval wordt gedeeld en overgebracht.
- In Tabloo is ook ruimte voor culturele en kunst-educatieve projecten waarbij we samen met partners en/of de lokale gemeenschap werken rond rituelen, wensen voor de toekomst en het langetermijndenken. Zo gingen jongeren dit jaar bijvoorbeeld op zoek naar de klank van Dessel over 300 jaar.
- En als gebouw is Tabloo ook een marker in het landschap. Tabloo is opgebouwd als een betonnen tafel met daaronder, in houtskelet, ruimtes die nu gebruikt worden om in te werken. Als je die ruimtes weghaalt, blijft de tafel bestaan als een marker in het landschap die de bergingssite voor het kortlevend afval aankondigt.
Wil je meer lezen over deze geïntegreerde benadering?
Lees dan het rapport van OECD NEA
(Organisation for Economic Co-operation and Development, Nuclear Energy Agency).